1η Δεκεμβρίου 1913: Η ενοποίηση της Κρήτης με την Ελλάδα

Με την ολοκλήρωση του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου, την 1η Δεκεμβρίου 1913, επικυρώθηκε και επίσημα η ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Η προσάρτηση αυτή επήλθε ως αποτέλεσμα των μακροχρόνιων αγώνων των Κρητικών, οι οποίοι εντάθηκαν κατά το διάστημα της «Κρητικής Πολιτείας».

Η Κρητική Πολιτεία και η αυτονομία της Κρήτης

Για να φτάσει η Κρήτη στην πολυπόθητη απελευθέρωση από τον τουρκικό ζυγό και ένωση με την Ελλάδα, έδωσε πολλούς και σημαντικούς αγώνες στο όνομα της ανεξαρτησίας. Στο μεγαλύτερο διάστημα του 19ου αιώνα, η πολιτική και κοινωνική ζωή της Κρήτης χαρακτηρίζεται ως ταραχώδης, με τη χριστιανική πλειοψηφία να αγωνίζεται διαρκώς για τη χειραφέτησή της από τους Οθωμανούς. Στα τέλη του 19ου αιώνα, το Κρητικό Ζήτημα έγινε πιο επίκαιρο από ποτέ.

Ο Ελληνοτουρκικός Πόλεμος του 1897, με τη συντριπτική ήττα της Ελλάδας από την Τουρκία, μπορεί να επιβράδυνε τις εξελίξεις στο Κρητικό Ζήτημα και το αίτημα της ένωσης, ωστόσο, παρουσιάστηκε μια ανέλπιστη «νίκη»: η Κρήτη πέρασε σε καθεστώς αυτονομίας.

Η αυτονομία επέτρεψε τη θέσπιση κρητικού συντάγματος, το οποίο επικυρώθηκε από τον πρίγκιπα Γεώργιο, ο οποίος ανέλαβε Ύπατος Αρμοστής της Κρητικής Πολιτείας και εντολοδόχος των Μεγάλων Δυνάμεων στο νησί στις 9 Δεκεμβρίου του 1898. Κατά το ίδιο διάστημα, ξεκίνησαν να αναδεικνύονται προσωπικότητες που επρόκειτο στη συνέχεια να αλλάξουν τη ροή της κρητικής ιστορίας, με σημαίνον πρόσωπο τον Ελευθέριο Βενιζέλο.

Η επιλογή του Πρίγκιπα αποσκοπούσε στην εξασφάλιση της τάξης, ενώ για τους Κρήτες, αποτελούσε το πρόσωπο που θα «κινούσε τα νήματα» για να πραγματοποιηθεί η ένωση με την Ελλάδα.

Μολονότι η εκλογή του Γεωργίου και η παραχώρηση της Αυτονομίας αποτέλεσαν θετικά σημάδια για του Έλληνες, η ελληνική κυβέρνηση διατηρούσε επιφυλακτική στάση, φοβούμενη ότι οι αναταραχές θα συνεχίζονταν.

Οι πρώιμες εκδηλώσεις ενθουσιασμού προς το πρόσωπο του Αρμοστή μετατράπηκαν σε σύντομο χρονικό διάστημα πολιτικές διαφωνίες στο ζήτημα των χειρισμών του για την ένωση. Παράλληλα, οικονομικά προβλήματα, το συντηρητικό Σύνταγμα, η διαιώνιση του καθεστώτος της Κρητικής Πολιτείας και την πολιτική αδιαλλαξία του Γεωργίου, οδήγησαν σε εσωτερική σύγκρουση με πρωταγωνιστές τον ίδιο και τον Βενιζέλο.

Η επανάσταση του Θερίσου

Τα κατά καιρούς υπομνήματα του πρίγκιπα Γεωργίου προς τις Μεγάλες Δυνάμεις, για την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα δεν έβρισκαν ανταπόκριση, με τον αναβρασμό στην Κρήτη να κλιμακώνεται.

Με την πρόταση του Γεωργίου για υιοθέτηση του μοντέλου Αυστρίας – Ουγγαρίας και Βοσνίας – Ερζεγοβίνης, όπου θα αναλάμβανε ο Έλληνας βασιλιάς την προσωρινή διοίκηση της Κρήτης με βάση έναν διακανονισμό, επήλθε οριστική ρήξη με τον Βενιζέλο.

Ο Βενιζέλος, διαμαρτυρήθηκε για την πολιτική του Γεωργίου, καταθέτοντας τις απόψεις του σε μία εφημερίδα των Αθηνών, με αποτέλεσμα ο Πρίγκιπας να τον απολύει από υπουργό.

Μετά τις εκλογές του 1903, στη νέα Εθνοσυνέλευση που πραγματοποιήθηκε, οι ενωτικοί πλειοψήφησαν, λόγω της επιρροής του Γεωργίου. Παράλληλα, οι Μεγάλες Δυνάμεις αρνήθηκαν το νέο αίτημα της Κρητικής Βουλής για ένωση με την Ελλάδα.

Το 1904, ο Βενιζέλος, σε υπόμνημά του στον πρίγκιπα Γεώργιο, διαμαρτυρήθηκε για την ηγεμονική πολιτική του Αρμοστή, με νέα απόρριψη ένωσης από τις Μεγάλες Δυνάμεις να έρχεται τον Σεπτέμβριο του ιδίου έτους. Η κατάσταση μετά τη νέα απόρριψη είχε φτάσει σε οριακό σημείο, με την ενωτική πολιτική του Γεωργίου να μην αποδίδει και η συνεννόηση με τις αντιπολιτευτικές δυνάμεις, να μην είναι εφικτή.

Σε ένα κλίμα έντονης πόλωσης, η συνασπισμένη αντιπολίτευση συνέταξε και εξέδωσε προκήρυξη, με την οποία ζητούσε αναθεώρηση του Συντάγματος της Κρητικής Πολιτείας, εφόσον δε θα επιτυγχανόταν άμεσα η ένωση.

Δεκαοχτώ ηγέτες της αντιπολίτευσης στα Χανιά συνέταξαν πρωτόκολλο, με το οποίο δημοσιοποίησαν τις θέσεις τους για αποφυγή ένοπλης σύγκρουσης, αλλά και επίλυση της πολιτικής κρίσης.

Το κάλεσμα της αντιπολίτευσης δεν βρήκε ανταπόκριση από τον Ύπατο Αρμοστή, και στις 10 Μαρτίου 1905, εκδηλώθηκε επανάσταση, με επίκεντρό της το χωριό Θέρισο. Ο Ελ. Βενιζέλος, ο Κ. Φούμης και ο Κ. Μάνος συγκρότησαν την Επαναστατική Τριανδρία, όπου εξέδωσαν το διάγγελμα του Θερίσου: κίνημα για την κατάλυση της αρμοστείας λόγω της αποτυχημένης προσπάθειας για ένωση και του απολυταρχικού καθεστώτος του πρίγκιπα Γεωργίου. Στις 11 Μαρτίου 1905 δημοσιεύτηκαν τα επαναστατικά ψηφίσματα για την ένωση.

Η συμπλοκή με τον Ύπατο Αρμοστή και η επικράτηση των επαναστατών

Οι Μεγάλες Δυνάμεις, εκτός της Ρωσίας, που υποστήριζε ανοιχτά τον Αρμοστή, διατήρησαν ουδέτερη στάση, όπως είχε προβλέψει ο Βενιζέλος. Με τη σταθεροποίηση της Επανάστασης, ο Βενιζέλος οργάνωσε στο Θέρισο «Προσωρινήν Κυβέρνησιν Κρήτης», η οποία προχώρησε σε έκδοση εσωτερικού δανείου 100.00 δρχ., τύπωσε γραμματόσημα και εξέδωσε την εφημερίδα «Το Θέρισο».

Η Επανάσταση είχε ως αποτέλεσμα την αντίδραση του πρίγκιπα, ο οποίος προχώρησε σε σπασμωδικές κινήσεις, σε μια προσπάθεια να ελέγχου της κατάστασης. Σε πρώτη φάση, ο Αρμοστής προέβη στις εξής ενέργειες:

• Ζήτησε κατάθεση των όπλων από τους επαναστάτες εντός 36 ωρών
• Μετά την άρνηση των επαναστατών, κήρυξε στρατιωτικό νόμο, με την έγκριση των Μεγάλων Δυνάμεων
• Πέρασε τον νόμο «Περί ιδρύσεως σώματος Δημοφρουρών»

Παράλληλα, για να προκαλέσει ρήγμα στις τάξεις των επαναστατών, επιχείρησε τη μεταφορά της έδρας της Γενικής Συνέλευσης σε άλλη πόλη του νησιού, μια ενέργεια που δεν δέχθηκαν, ούτε οι Μεγάλες Δυνάμεις, ούτε η ελληνική κυβέρνηση.

Με την καθολική αποδοχή του Βενιζέλου και της Επανάστασης από την πλειονότητα των Κρητών, οι Μεγάλες Δυνάμεις επενέβησαν, με την κατάσταση να εξομαλύνεται μέσω της διπλωματίας. Οι πρόξενοί τους, συναντήθηκαν με τον Βενιζέλο στις 2 Νοεμβρίου 1905, στην Αγία Μονή των Μουρνιών, με την αποδοχή των όρων των επαναστατών και τον Βενιζέλο θριαμβευτή.

Στη νέα φάση του Κρητικού Ζητήματος, έγινε πρόβλεψη για οργάνωση της Κρητικής Χωροφυλακής με νέο σχήμα, ίδρυση Κρητικής Πολιτοφυλακής με Έλληνες αξιωματικούς, σταδιακή αποχώρηση των Μεγάλων Δυνάμεων και δικαίωμα του Έλληνα βασιλιά στον διορισμό νέου αρμοστή. Οι παραπάνω ενέργειες πρόσφεραν πολιτική γαλήνη και κλίμα ενότητας στην Κρήτη.

Τον Μάιο του 1906 διεξήχθησαν εκλογές, με νίκη των αρμοστειακών, οι οποίοι όμως τέθηκαν θερμώς υπέρ της ένωσης, με σκοπό την απομάκρυνση των προστατών από το νησί. Στη θέση του αρμοστή, τον Γεώργιο διαδέχθηκε ο Αλέξανδρος Ζαΐμης, ο οποίος ανέλαβε καθήκοντα στις 18 Σεπτεμβρίου 1906.

24 Σεπτεμβρίου 1908: Η μονομερής ανακήρυξη της ένωσης με την Ελλάδα από την Κρητική Βουλή

Καθώς η κατάσταση στην Κρήτη είχε εκτονωθεί, υπήρχε ισχυρή πίστη για την ένωση. Παράλληλα, η προσάρτηση της Βοσνίας και της Ερζεγοβίνης από την Αυστρία και η ανακήρυξη της Βουλγαρίας σε ανεξάρτητο βασίλειο, με την ταυτόχρονη προσάρτηση της Ανατολικής Ρωμυλίας, ώθησαν την ελληνική κυβέρνηση Θεοτόκη να υποδείξει στον Πρόεδρο της Κρητικής Βουλής, Γ. Παπαμαστοράκη, να υποκινήσει λαϊκές κινητοποιήσεις για την κήρυξη της ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα.

Στις 22 Σεπτεμβρίου 1908, οι πολιτικοί Ελ. Βενιζέλος, Εμμ. Ξηράς, Χ. Πλουμιδάκης και Εμμ. Παπαγιαννάκης με προκήρυξή τους, απηύθυναν κάλεσμα στον κρητικό λαό σε παγκρήτια συγκέντρωση στα Χανιά, που πραγματοποιήθηκε την επομένη, 23 Σεπτεμβρίου, όπου εγκρίθηκε ομόφωνα το πρώτο λαϊκό ψήφισμα για την ένωση.

Στις 24 Σεπτεμβρίου, η κυβέρνηση της Κρητικής Πολιτείας εξέδωσε ψήφισμα στο «Παράρτημα της Εφημερίδος της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδας εν Κρήτη», όπως ονομάστηκε από εκείνη την ημέρα η εφημερίδα της, στο οποίο υπογραμμιζόταν ότι «Η Κυβέρνηση της Κρήτης, διερμηνεύουσα το αναλλοίωτον φρόνημα του κρητικού λαού, κηρύσσει την ανεξαρτησίαν της Κρήτης και την Ένωσιν αυτής μετά της Ελλάδος, όπως μετ’ αυτής αποτελέση αδιαίρετον και αδιάσπαστον Συνταγματικόν Βασίλειον…».

Με την επικύρωση του ψηφίσματος, καταργήθηκε η αρμοστεία, ορκίστηκαν τα μέλη της κυβέρνησης στο όνομα του βασιλιά των Ελλήνων και το κρητικό Σύνταγμα αντικαταστάθηκε από το ελληνικό Σύνταγμα.

Παρά τις άμεσες και δραστικές ενέργειες του κρητικού κοινοβουλίου, η ελληνική κυβέρνηση δεν αναγνώρισε επίσημα την ένωση, για να αποφευχθεί η σύγκρουση με την Τουρκία και εμπλοκή της αποχώρησης των Μεγάλων Δυνάμεων, οι οποίες, μέχρι πρότινος, αποδεχόντουσαν σιωπηρά τη νέα κατάσταση.

Το Κίνημα στο Γουδί, οι εκλογές του Μαρτίου 1910 στην Κρήτη και ο Βενιζέλος πρωθυπουργός της Ελλάδος

Η Επανάσταση στο Γουδί το 1909 είχε ως σημαίνον πρόσωπο τον Ελ. Βενιζέλο, ο οποίος κλήθηκε από τον Στρατιωτικό Σύνδεσμο να αναλάβει τη διακυβέρνηση της Ελλάδας και την τύχη του Ελληνικού έθνους.

Το ίδιο διάστημα, με την παραίτηση της κρητικής κυβέρνησης στις 21 Αυγούστου 1909, η βουλή όρισε νέα τριμελή επιτροπή για την άσκηση του κυβερνητικού έργου από τους Ν. Ζουρίδη, Ι. Σαουνάτσο και Μ. Καψάλη. Στη συνέχεια, την επιτροπή διαδέχθηκε στα τέλη Δεκεμβρίου νέα κυβέρνηση υπό τους Κ. Φούμη, Γ. Σκουλούδη και Αλ. Παπαχατζή.

Η κυβέρνηση του Δεκεμβρίου 1909 προκήρυξε εκλογές για τον Μάρτιο του 1910, στις οποίες έλαβε πλειοψηφία του κόμμα του Ελ. Βενιζέλου, ο οποίος σχημάτισε κυβέρνηση στις 17 Μαΐου.

Η παρεμπόδιση συμμετοχής των Κρητών βουλευτών στο ελληνικό κοινοβούλιο

Με την ανάληψη της διακυβέρνησης της Ελλάδας από τον Ελ. Βενιζέλο, θεωρήθηκε πως η επίσημη ένωση Κρήτης και Ελλάδας θα πραγματοποιηθεί άμεσα. Ωστόσο, οι Μεγάλες Δυνάμεις στάθηκαν εμπόδιο, καθώς δεν είχαν διάθεση για αλλαγή του αυτόνομου καθεστώτος.

Με αυτά τα δεδομένα, ο Βενιζέλος αρνήθηκε την είσοδο Κρητών βουλευτών στο ελληνικό Κοινοβούλιο. Οι Κρήτες βουλευτές θεώρησαν πως η είσοδός τους στην ελληνική Βουλή θα συνέβαλε στην αναγκαστική αναγνώριση της ένωσης από τη διεθνή κοινότητα. Γι’ αυτό το λόγο οι εκλογές στην Κρήτη προκηρύχθηκαν στην ίδια ημερομηνία με την Ελλάδα (11 Μαρτίου 1912), στις οποίες πλειοψήφησε η αντιβενιζελική παράταξη.

Μετά τις εκλογές, για να αποτραπεί η συμμετοχή των Κρητών βουλευτών στο ελληνικό κοινοβούλιο, αναβλήθηκαν οι εργασίες του. Παρά τις προσπάθειες των Κρητών πληρεξουσίων για συμμετοχή στις εργασίες της Βουλής, δεν τους επιτράπηκε η είσοδος. Μάλιστα, ασκήθηκε βία για την απομάκρυνσή τους, ένα γεγονός που προκάλεσε ένταση στο νησί και στους κυβερνητικούς κύκλους.

Μετά τα γεγονότα αυτά, σχηματίστηκε στις 3 Ιανουαρίου 1912 νέα τριμελής επιτροπή με πρόεδρο τον Αντ. Μιχελιδάκη, με σκοπό την είσοδο των Κρητών βουλευτών στην ελληνική Βουλή. Το ίδιο διάστημα, ο Βενιζέλος περίμενε την κατάλληλη ευκαιρία για να αναγνωριστεί και επίσημα η ένωση. Ωστόσο, δεν ήθελε να γίνει σπασμωδικά, για να μην υπάρξουν κυρώσεις από τις Μεγάλες Δυνάμεις.

Στις 29 Σεπτεμβρίου 1911, με την έναρξη του πολέμου Ιταλίας και Τουρκίας, που αποτέλεσε προάγγελο των Βαλκανικών πολέμων, ξεκίνησαν άμεσα οι διαδικασίες για την ένωση. Λίγες μέρες αργότερα, στις 11 Οκτωβρίου, ο Βενιζέλος κάλεσε τους Κρήτες βουλευτές να λάβουν μέρος στη συνεδρίαση της ελληνικής Βουλής.

Η ενοποίηση της Κρήτης με την Ελλάδα

Στην τελευταία φάση του Κρητικού Ζητήματος, ο Πρώτος Βαλκανικός Πόλεμος (1912–1913) έμελλε να αλλάξει ριζικά το γεωπολιτικό σκηνικό. Στις 14 Φεβρουαρίου 1913, με τον Ελληνοτουρκικό πόλεμο στην Ήπειρο να βρίσκεται σε εξέλιξη, έγινε η υποστολή των σημαιών της Τουρκίας και των Μεγάλων Δυνάμεων από το Φρούριο Φιρκά.

Η ένωση είχε πραγματοποιηθεί, ενώ έμενε η τυπική επικύρωση. Αυτή η επικύρωση επήλθε με τη νίκη στους Βαλκανικούς πολέμους, με την επικράτηση επί της Βουλγαρίας και της Τουρκίας.

Το άρθρο 4 της Συνθήκης του Λονδίνου (30 Μαΐου 1913) ξεκίνησε τις διαδικασίες της ένωσης. Την 1η Νοεμβρίου 1913, ο σουλτάνος παραιτήθηκε από κάθε δικαίωμα στο νησί. Η επίσημη ανακήρυξη της ένωσης, με την παρουσία Βενιζέλου και βασιλιά Κωνσταντίνου, έγινε την 1η Δεκεμβρίου 1913, με τα αιτήματα και τους αγώνες των Κρητών να λαμβάνουν επίσημα σάρκα και οστά.

Πηγές: Dakin, D. 1982, Η ενοποίηση της Ελλάδας: 1770-1923, Πετρίδης, Π., 2000, Κρητική Πολιτεία: Η αυτονομία της Κρήτης και η ανατολή Βενιζέλου, Χρηστάκης, Γ. και Πατεράκης, Γ. 1995, Η Κρήτη και η Ιστορία της, academia.edu, researchgate.net