Σε υψόμετρο περίπου 500 μέτρων… μεταξύ γης και ουρανού, στα ορεινά του δήμου Μινώα Πεδιάδας Ηρακλείου, βρίσκεται η σπουδαιότερη αρχαιολογική ανακάλυψη παγκοσμίως για το 2024 που πρόσφατα βραβεύτηκε με το βραβείο Παλμίρα (αφιερωμένο στον αρχαιολόγο που αποκεφαλίστηκε επειδή αρνήθηκε να αποκαλύψει στους Τζιχαντιστές που βρίσκονται οι αρχαιολογικοί θησαυροί της Παλμίρας).
Πρόκειται για την ανασκαφή μινωικού οικοδομήματος, στον λόφο Παπούρα, στην κορυφή του οποίου δεσπόζει μυστηριώδες κυκλικό μέγαρο που θυμίζει τον μύθο του Λαβύρινθου, ωστόσο κτίστηκε πολύ πριν οι Μινωίτες κατασκευάσουν τα πολυδαίδαλα ανάκτορα της Κνωσού!
Εκεί, στη θέση που οι ντόπιοι αποκαλούν “Σωρός” το 2023, στο πλαίσιο των εργασιών για την εγκατάσταση συστημάτων ραντάρ για το νέο αεροδρόμιο Ηρακλείου, η ανασκαφική έρευνα αποκάλυψε μια σπάνια μνημειακή κυκλική κατασκευή διαμέτρου 48-50μ., εντυπωσιακή λόγω του μεγέθους, της πρωιμότητας, αλλά και του αρχιτεκτονικού της σχεδιασμού. Το κυκλικό κτήριο σώζεται σε ύψος 2,85μ. διάμετρο 48-50μ. και έκταση 1.800μ² και έχει δαιδαλώδη αρχιτεκτονική διάρθρωση. Με τα έως τώρα δεδομένα χρονολογείται περίπου από το 3.000-1.700 π.Χ με αλλεπάλληλες κατασκευαστικές φάσεις. Η αρχιτεκτονική διάρθρωση, σε συνδυασμό με τα ευρήματα, υποδεικνύουν όχι μία απλή και μόνιμη εγκατάσταση αλλά μία περιοδική παν-κοινοτική, τελετουργική πιθανά, δραστηριότητα. Ένα μνημείο αναφοράς για τους κατοίκους της περιοχής.
Θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα ευρήματα της μινωικής αρχαιολογίας, περιμετρικά του οποίου, το Υπουργείο Υποδομών – με την σύμφωνη γνώμη του Υπουργείου Πολιτισμού – σχεδιάζουν να εγκαταστήσουν δύο γιγαντιαία ραντάρ που θα εξυπηρετούν το νέο αεροδρόμιο Καστελλίου. Αυτό έχει προκαλέσει τις έντονες αντιδράσεις του αρχαιολογικού κόσμου αλλά και της τοπικής κοινωνίας, που την Κυριακή διοργάνωσαν εκδήλωση για την ταυτότητα του μνημειακού χώρου, την σημασία και προστασία του, στο Καστέλλι Πεδιάδας.
Υπαίθριο ιερό, ταφικό μνημείο, χώρος διαμονής, φρυκτωρία ή μήπως όλα μαζί ;
Για την ταυτότητα του μνημείου μίλησε η ανασκαφέας Δανάη Κοντοπόδη, αρχαιολόγος της ΕΦΑ Ηρακλείου, παρουσιάζοντας τα προκαταρκτικά αποτελέσματα της ανασκαφής (τα 3/4 των εργασιών) στον Λόφο Παπούρα, υπογραμμίζοντας πως η ανασκαφή συνεχίζεται. Όταν αυτή ολοκληρωθεί, η ερμηνεία του μνημείου ίσως θα αλλάξει τη γνώση μας για την γέννηση του μινωικού πολιτισμού.
Αυτά είναι τα κυριότερα σημεία της ομιλίας:
- Στην αρχή της προανακτορικής περιόδου το κτίσμα θεμελιώθηκε με διαμόρφωση επιχωμάτωσης του φυσικού βράχου, θολωτή πυργοειδής κατασκευή με κάποια ίσως ανοικτή περιμετρική αυλή ή εξέδρα. Λόγω της θέσης και της ιδιαίτερης, πιθανά λειτουργίας του μνημείου, για κοινοτικές δράσεις, στο τέλος της 3ης χιλιετίας, το αρχικό οικοδόμημα ενισχύεται, η περιμετρική εξέδρα επεκτείνεται, με την δημιουργία κυκλικής κρυπίδας και διαμορφώνονται τα μικρά, περιφερειακά δωμάτια. Ο ανοικτός διάδρομος καλύπτεται με λιθόστρωση. Κατά την προανακτορική περίοδο και περίπου ως το 1800 π.Χ διαμορφώνονται χώροι στον περιμετρικό διάδρομο και το συγκρότημα αποκτά μια σχεδόν λαβυρινθώδη διάρθρωση. Στο τέλος της προανακτορικής περιόδου φαίνεται πως το συγκρότημα χρησιμοποιήθηκε ως κατάλυμα ή ως καταφύγιο. Σε διάφορα σημεία παρατηρούνται πρόχειρες φραγές και ισχυρά προχτίσματα τα οποία πιθανά συνδέονται με στατικά προβλήματα και σημειακές καταρρεύσεις το μνημείου λίγο πριν την οριστική εγκατάλειψη του.
- Το κυκλικό αυτό κτίσμα με τη λαβυρινθώδη αρχιτεκτονική διάρθρωση δεν έχει παράλληλο στην προϊστορική Κρήτη ή στον Αιγαιακό χώρο. Παραπέμπει στα κυκλικά κτήρια της πρώιμης Eποχής του Xαλκού, οικιστικά ή και ταφικά έχουν εντοπισθεί στην κοιλάδα της Μεσοποταμίας, στην Συρία και στο Ομάν… Το πλησιέστερο παράλληλο στον ελλαδικό χώρο αποτελεί το πρωτοελλαδικό κυκλικό κτήριο της Τύρινθας, με διάμετρο 27,9 μ. που χρονολογείται περίπου το 2.30 π.Χ. Σύμφωνα με την νεότερη ερμηνεία από τον Τζ. Μαραν, το κτήριο αυτό δεν αποτελούσε μια απλή σιταποθήκη αλλά επρόκειτο για ένα κοινοτικό, οχυρωματικό έργο που κατασκευάστηκε ώστε να δεσπόζει πάνω στον λόφο της Τίρυνθας και να είναι ορατό από τις αντίπαλες κοινότητες.
- Στην Κρήτη τα κυκλικά κτήρια της προανακτορικής περιόδου περιορίζονται σχεδόν αποκλειστικά σε ταφικά μνημεία όπως οι θολωτοί τάφοι της Μεσαράς, με τους οποίους έχει αρκετά κοινά χαρακτηριστικά. Επίσης υπάρχουν δυο περιπτώσεις οικιών, όπως το πρωτομινωικό κτήριο στη Μεσόραχη του δήμου Σητείας αλλά και το γνωστό ελλειψοειδές χαμόσπιτο στο Χαμέζι που χρονολογείται στο τέλος της τρίτης χιλιετίας. Η αποκάλυψη ωστόσο του μνημείου της Παπούρας ανοίγει μια νέα σελίδα στην έρευνα της προιστορικής αρχιτεκτονικής στην Κρήτη αλλά και στον ελλαδικό χώρο. Το σχήμα και η δαιδαλώδης αρχιτεκτονική διάρθρωση του μνημείου δεν έχουν στο σήμερα ακριβή παράλληλα. Παραπέμπει σε πρωτομινωικές σχηματικές σφραγίδες που προέρχονται από θολωτούς τάφους, στην μεταγενέστερη μήτρα του Παλαικάστρου, διακοσμητικά μοτίβα σε αγγεία καθώς και σε πρωιμότερες απεικονίσεις του Λαβυρίνθου. Ομοιώματα κυκλικών κτηρίων και χώρων από πηλό έχουν εντοπιστεί κυρίως σε ταφικά μνημεία και σε μινωικά υπάθρια ιερά. Κάποια από αυτά μάλιστα εικονίζουν κυκλικούς χορούς.
- Για την ταυτότητα του μνημείου, η ανασκαφή του οποίου είναι σε εξέλιξη, εξετάζονται διάφορες πιθανότητες : Η εικασία – τους πρώτους μήνες της έρευνας- ότι πρόκειται για ταφικό μνημείο, δεν έχει διαπιστωθεί καθώς δεν εντοπίστηκαν ακόμα οστά ή άλλα ευρήματα που εντοπίζονται σε ταφικά περιβάλλοντα. Αυτή η εκδοχή ωστόσο, δεν έχει αποκλειστεί ακόμα. Η χρήση του ως μακροχρόνιο κατάλυμα δεν μπορεί να στηριχθεί απόλυτα, από το είδος και την ποσότητα της κεραμικής και των άλλων ευρημάτων. Ο στρατιωτικός ή αμυντικός χαρακτήρας του κτηρίου δεν μπορεί να υποστηριχθεί από την αρχιτεκτονική μορφή. Χαρακτηριστική είναι και η απουσία μετάλλινων ή έστω λίθινων όπλων. Η αρχική ερμηνεία του ‘Σωρού” της Παπούρας ως “φρυκτωρία” μέρος ενός ευρύτερου δικτύου επικοινωνίας όμοιων ή και μικρότερων κατασκευών (γνωστών ως «Σωροί»), επίσης δεν επιβεβαιώθηκε ως σήμερα από την ανασκαφική έρευνα: δεν εντοπίστηκαν μεγάλες ποσότητες από ψημένες πηλόμαζες ούτε αλεπάλληλα στρώματα στάχτης ή παραμορφωμένοι λίθοι όπως σε άλλους Σωρούς. Στην ευρύτερη περιοχή της Πεδιάδας, υπάρχουν τουλάχιστον δέκα ”λιθοσωροί” σε κορυψές υψωμάτων με διάμετρο 25 έως 40 μέτρων και ίχνη χρήσης από την πρωτομινωική περίοδο. Η χωροθέτηση τους σε ψηλά σημεία με οπτική επαφή και αποστάσεις που κυμαίνονται από 400 έως 1.000 μέτρα υποδεικνύει την διαλογική σχέση ανάμεσά τους. Σε κάποιους από αυτούς όπως ο ”Σωρός” του Πατελή, που είναι ο πιο επιβλητικός σε ύψος υπάρχουν αμέτρητες ποσότητες καμένης πηλόμαζας, ενδεικτικό της χρήσης του συγκεκριμένου ”Σωρού” ως “φρυκτωρία”, σε κάποια ίσως μεταγενέστερη χρονολογικά περίοδο. Κάποιοι άλλοι εγκαταλείπονται εντελώς και κάποιοι άλλοι μετατρέπονται σε υπαίθρια ιερά.
- Η επιμελημένη δαιδαλώδης κατασκευή του κυκλικού μνημείου της Παπούρα προϋποθέτει συλλογική εργασία, εξειδικευμένη εμπειρία, μαθηματικές ή και αστρονομικές γνώσεις και μια ισχυρή κεντρική διοίκηση, που οργάνωσε την κατασκευή του. Η συνεχής μέριμνα γενεών επί αιώνες για τις μετασκευές, επιδιορθώσεις των τοίχων, υποστηλώσεις και προσθήκες γύρω από τον κεντρικό θόλο καταδεικνύουν ότι πρόκειται για ένα μνημείο αναφοράς για τους κατοίκους της περιοχής.
- Η χρήση του μνημείου, σε ένα τόσο ευρύ χρονολογικό ορίζοντα, πάνω από 1.000 έτη, δεν μπορεί να ήταν στατική αλλά φαίνεται ότι μεταβάλλονται στο πέρασμα των αιώνων ανάλογα με τις γεωπολιτικές συνθήκες και τις κοινωνικές ανάγκες των τοπικών κοινοτήτων. Η θέση του μνημείου, στην προσήνεμη κορυφή του λόφου και το χαοτικό, αρχιτεκτονικό του σχέδιο, σε συνδυασμό με τα ευρήματα υποδεικνύουν όχι μια απλή και μόνιμη εγκατάσταση αλλά μια περιοδική, συμποσιακή και λατρευτική δραστηριότητα, πιθανά εν είδη αμφυκτωνιών των ιστορικών χρόνων. Παρόλη την απουσία ειδωλίων, η χρήση του μνημείου ως κοινοτικό λατρευτικό κέντρο σε μια πρώιμη φάση, δεν μπορεί να αποκλειστεί. Αντίθετα ενισχύεται από την παρουσία του ζωόμορφου ρυτού και την ανεύρεση μικρότατων αγγείων όπως κύπελλα σε όλους σχεδόν τους χώρους του συγκροτήματος.
- Πολύ πριν την κατασκευή των πολυδαίδαλων μινωικών ανακτόρων, στο μνημείο αυτό τεκμηριώνεται το τεχνικό και πολιτιστικό επίπεδο του ιδιοφυούς Μινωικού πολιτισμού. Η σπουδαιότητα του μνημείου διαφαίνεται στον πολύπλοκο αρχιτεκτονικό του σχεδιασμό, στην πιθανολογούμενη λατρευτική χρήση του, στη θέση του ως τοπόσημο και στην διαλογική του σχέση με τις πρώιμες κοινότητες της Πεδιάδας, την εγκατάσταση στο λόφο Καστελίου, την ισχυρή προανακτορική ακρόπολη της Μαλλίου, η οποία βρίσκεται σε υψόμετρο 100 μέτρα ψηλότερα καθώς και με τους υπόλοιπους γειτονικούς ”Σωρούς”. Τίποτα δεν πρέπει να διακόψει την διαλογική σχέση ανάμεσα σε αυτά τα μνημεία.
Κατά την διάρκεια της εκδήλωσης, η Μαρία Μαρή, πρόεδρος του παραρτήματος Κρήτης του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων, επεσήμανε τους κινδύνους που εγκυμονεί η εγκατάσταση ραντάρ περιμετρικά του μνημείου (όπως φαίνεται στην παρακάτω φωτογραφία), τονίζοντας ότι αποκόπτεται από το φυσικό του περιβάλλον.
”Το μνημείο παύει να έχει τοπογραφική ορατότητα και οντότητα . Οι εκρήξεις, οι επεμβάσεις, η χρήση εργοταξίου, κίνηση βαρέων οχημάτων θα προκαλέσουν σοβαρή διατάραξη του αρχαιολογικού περιβάλλοντος και δυνητικά μη αναστρέψιμων βλαβών του μνημείου”, υπογράμμισε η κα Μαρή.
Ο δήμαρχος Μινώα Πεδιάδας Βασίλης Κεγκέρογλου ανακοίνωσε ότι Δήμος κατέθεσε αίτηση ακύρωσης και αναστολής κατά της απόφασης του Υπουργείου Πολιτισμού και Υπουργείου Υποδομών στο Συμβούλιο Επικρατείας. Επίσης κατέθεσε τρεις εναλλακτικές θέσεις για τοποθέτηση του ραντάρ ως προς την ασφάλεια του αεροδρομίου, υπογραμμίζοντας πως αγώνας για την διάσωση του μνημείου θα συνεχιστεί μέχρι τέλους.
Να σημειωθεί για την προστασία του μνημείου πραγματοποιήθηκε συλλογή υπογραφών, με πρωτοβουλία της Χανιώτισσας αρχαιολόγου Μαρίας Βλαζάκη μαζί με άλλους πέντε Ηρακλειώτες αρχαιολόγους (Α. Βασιλάκης, Ν. Δημοπούλου, Κ. Γκαλανάκη, Α. Καρέτσου, Γ. Ρεθεμιωτάκης) με αίτημα να αποτραπεί η εγκατάσταση ραντάρ σε αρχαιολογικό χώρο. Οι υπογραφές από αρχαιολόγους, αρχιτέκτονες από όλο τον κόσμο ξεπέρασαν τις 300. Η ίδια, μαζί με άλλους Χανιώτες αρχαιολόγους, παρευρέθηκε και χαιρέτισε την εκδήλωση.
zarpanews.gr – Ελένη Φουντουλάκη
Source link
