Η επανάσταση της αμφιβολίας | Neakriti

Η πρόσφατη έρευνα “Young Europe 2025” αποτυπώνει με εμφαντικό τρόπο τις στάσεις της ευρωπαϊκής νεολαίας, ηλικίας 16-26 ετών, απέναντι στη δημοκρατία, τους θεσμούς και την Ευρωπαϊκή Ένωση. Τα αποτελέσματα δείχνουν μια γενιά που εξακολουθεί να στηρίζει τις θεμελιώδεις αξίες της δημοκρατίας, αλλά ταυτόχρονα εμφανίζεται όλο και πιο καχύποπτη και απαιτητική ως προς τον τρόπο που αυτές υλοποιούνται στην πράξη. 

Συγκεκριμένα, μόλις το 57% των νέων Ευρωπαίων δηλώνει ότι προτιμά τη δημοκρατία από οποιοδήποτε άλλο πολίτευμα. Η στήριξη αυτή διαφοροποιείται σημαντικά ανάλογα με τη χώρα: στην Πολωνία πέφτει στο 48%, στην Ισπανία και τη Γαλλία αγγίζει το 51%, ενώ στη Γερμανία εκτοξεύεται στο 71%. Η διαφορά αυτή φανερώνει ότι το ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο κάθε χώρας επηρεάζει την αποδοχή της δημοκρατίας από τους νέους. 

Περίπου 1 στους 5 (21%) δηλώνει ότι θα δεχόταν αυταρχική διακυβέρνηση σε «ειδικές περιστάσεις», ενώ το 10% παραμένει αδιάφορο για το πολίτευμα. Η στάση αυτή συνιστά σοβαρή πρόκληση, καθώς δείχνει ότι η νομιμοποιητική βάση της δημοκρατίας δεν είναι αδιατάρακτη. Σε αναλύσεις των τελευταίων ετών έχει αναδειχθεί ο κίνδυνος ενός «δημοκρατικού backsliding», όταν οι πολίτες, απογοητευμένοι από τις επιδόσεις των θεσμών, αρχίζουν να βλέπουν τον αυταρχισμό ως εναλλακτική «επιφανειακής διευθέτησης». Ο Thorsten Faas σχολιάζει χαρακτηριστικά ότι μεταξύ νέων που αυτοπροσδιορίζονται δεξιότερα του κέντρου και νιώθουν οικονομικά αποκλεισμένοι, η υποστήριξη στη δημοκρατία περιορίζεται στο 33%, ένα εύρημα που αποκαλύπτει πώς οι κοινωνικές ανισότητες τροφοδοτούν την πολιτική αποξένωση. 
Ωστόσο, δεν πρόκειται για πλήρη αποδοκιμασία της δημοκρατίας. Η πλειονότητα εξακολουθεί να τη θεωρεί την καλύτερη μορφή διακυβέρνησης, αλλά με σοβαρά ελλείμματα εφαρμογής. Είναι αποκαλυπτικό ότι μόλις το 6% πιστεύει ότι το πολιτικό σύστημα λειτουργεί ικανοποιητικά χωρίς ουσιαστικές παρεμβάσεις. Παράλληλα, το 39% χαρακτηρίζει την Ε.Ε. ως θεσμικά ελλειμματική σε δημοκρατία, ενώ το 53% θεωρεί ότι δίνει βάρος σε λεπτομέρειες, αδιαφορώντας για τις μεγάλες στρατηγικές ανάγκες. 

Κι όμως, αυτή η κριτική διάθεση δεν οδηγεί σε απόρριψη της ευρωπαϊκής προοπτικής. Δύο στους τρεις νέους δηλώνουν ότι θα ήθελαν η χώρα τους να παραμείνει ή να επανενταχθεί στην Ε.Ε., ενώ το 73% των Βρετανών Gen Z επιθυμεί την επιστροφή του Ηνωμένου Βασιλείου. Συγκροτείται έτσι μια δημοκρατική αμφιθυμία, η οποία ωστόσο δεν ακυρώνει τη δέσμευση των νέων στο ευρωπαϊκό όραμα. 

Ιδεολογικός προσανατολισμός και πολιτική πόλωση 

Η ίδια έρευνα αναδεικνύει μια ξεκάθαρη πορεία προς ιδεολογική πόλωση. Το 19% των νέων τοποθετείται δεξιότερα του κέντρου, από 14% το 2021, ενώ το 32% αυτοπροσδιορίζεται ως αριστερό και το 33% κεντρώο. Το υπόλοιπο 16% απορρίπτει κάθε πολιτική ετικέτα. Αυτή η διάσπαση δείχνει ότι η νεολαία δε συγκλίνει προς έναν κεντρώο πραγματισμό, αλλά εκφράζει μια ποικιλία ριζοσπαστικών εναλλακτικών.
Σημαντική διάσταση αποτελεί το έμφυλο χάσμα. Στη Δυτική Ευρώπη περισσότερες νέες γυναίκες δηλώνουν προοδευτικές, ενισχύοντας κινήματα ισότητας και κοινωνικών δικαιωμάτων. Αντίθετα, σε χώρες όπως η Πολωνία και η Ελλάδα, περισσότεροι νέοι άνδρες υιοθετούν συντηρητικές θέσεις. Παράλληλα, η ανασφάλεια γύρω από ζητήματα μετανάστευσης και οικονομίας αύξησε το ποσοστό υποστήριξης σε περιοριστικές πολιτικές: από 26% το 2021 σε 38% το 2025, υποδηλώνοντας την εσωτερική πολυμορφία της Gen Z. 

Η Ελλάδα στο μεταίχμιο 

Στην Ελλάδα, τα ευρήματα εμφανίζονται πιο έντονα σε σχέση με άλλες χώρες. Μόλις 12% των νέων δηλώνουν ικανοποίηση από το πολιτικό σύστημα, το χαμηλότερο ποσοστό στο σύνολο των χωρών της έρευνας. Μόνο 14% θεωρούν ότι εκπροσωπούνται από τη Βουλή και 13% από το Ευρωκοινοβούλιο. Ταυτόχρονα, το 62% πιστεύει ότι η δημοκρατία κινδυνεύει. Παρά την έντονη δυσφορία, το 61% συνεχίζει να προτιμά τη δημοκρατία, ενώ ένα 22% αποδέχεται ότι σε συγκεκριμένα συμφραζόμενα μια αυταρχική επιλογή μπορεί να εκληφθεί ως λειτουργική. Η ελληνική Gen Z έχει μεγαλώσει μέσα σε συνεχείς κρίσεις: οικονομικά μνημόνια, ανεργία, brain drain, πανδημία, φυσικές καταστροφές και εθνικές τραγωδίες. 

Όλα αυτά έχουν ενσταλάξει μια βαθιά δυσπιστία προς τους θεσμούς, αλλά και μια έντονη διεκδίκηση μετασχηματισμού. Παράδοξο αποτελεί το γεγονός ότι, ενώ η δυσφορία είναι διάχυτη, το 68% δηλώνει αισιόδοξο για το μέλλον, το υψηλότερο ποσοστό στην Ευρώπη. Η αντίφαση αυτή φανερώνει ότι οι νέοι Έλληνες δεν έχουν εγκαταλείψει την ελπίδα, αντίθετα βλέπουν την κριτική ως μέσο για να διαμορφώσουν καλύτερες συνθήκες και κοινωνικά συμφραζόμενα. 

Η διεθνής συγκυρία και η διαμόρφωση πολιτικών στάσεων 

Οι προσεγγίσεις αυτές αποκτούν ακόμη μεγαλύτερη βαρύτητα σε ένα πλαίσιο ραγδαίων γεωπολιτικών εξελίξεων. Η Gen Z ενηλικιώθηκε με το Brexit, την πανδημία, την επιστροφή του Donald Trump στην προεδρία των ΗΠΑ και κυρίως με τον πόλεμο στην Ουκρανία. Η επιστροφή του Trump, η άνοδος της Κίνας και η εισβολή της Ρωσίας έχουν αποδυναμώσει την εικόνα της Ε.Ε. ως παγκόσμιου ρυθμιστή εξελίξεων. Μόλις το 42% των νέων την κατατάσσει στις τρεις ισχυρότερες δυνάμεις, όταν αντίστοιχα το 83% βλέπει τις ΗΠΑ, το 75% την Κίνα και το 57% τη Ρωσία. 

Οι διαπραγματεύσεις Trump και Putin στην Αλάσκα και οι συναντήσεις του Αμερικανού προέδρου με Ευρωπαίους ηγέτες και τον Zelensky στην Ουάσινγκτον καλλιέργησαν την αίσθηση θεσμικής και στρατηγικής αδυναμίας της E.E. Οι δηλώσεις περί «εγγυήσεων ασφαλείας» προς την Ουκρανία, ακόμη και εκτός πλαισίου ΝΑΤΟ, αλλά και οι υπαινιγμοί για πιθανές εδαφικές παραχωρήσεις στο Donbass, υπογράμμισαν την εντύπωση ότι οι κρίσιμες αποφάσεις λαμβάνονται στην Ουάσινγκτον και όχι στις Βρυξέλλες. 
Για τη γενιά που ήδη βλέπει τις ΗΠΑ ως ηγεμονική δύναμη, αυτή η εικόνα ήρθε να επιβεβαιώσει την πεποίθησή της: η Ε.Ε. δεν έχει ακόμα την ισχύ να επιβάλει λύσεις. Είναι ενδεικτικό ότι πολλοί νέοι αναμένουν από την Ευρώπη μια πιο ισχυρή και συνεκτική στάση στα ζητήματα άμυνας. 

Αξιοπιστία των θεσμών και διαμόρφωση δημοκρατικής συνείδησης 

Η αμφισβήτηση από τη Gen Z δε συνεπάγεται αποστασιοποίηση. Σημαίνει απαίτηση για αλλαγή προτεραιοτήτων. Οι νέοι ζητούν λύσεις για την ακρίβεια, τη στέγαση, τις απειλές ασφάλειας και την κλιματική κρίση. Όταν η Ε.Ε. επικεντρώνεται σε διαδικαστικές λεπτομέρειες και μακρόσυρτες διαχειρισιολογικές λογικές, οι νέοι αισθάνονται ότι απομακρύνονται από αυτήν. Οι διπλωματικές διεργασίες του Αυγούστου ενδέχεται να αφήσουν βαθύ αντιληπτικό και συνειδησιακό αποτύπωμα. Αν η πιθανολογούμενη ειρήνη φανεί ως προϊόν σκληρού πραγματισμού με υποχωρήσεις, είναι πιθανό να ενδυναμώσει τον κυνισμό της νεολαίας. Αν, αντίθετα, η Ευρώπη συμβάλλει σε μια δίκαιη και βιώσιμη λύση, μπορεί να ανακτήσει μέρος της χαμένης αξιοπιστίας. Παρά ταύτα, η εικόνα του Trump ως κύριου ρυθμιστή των εξελίξεων μειώνει τη θεσμική ορατότητα και υποβαθμίζει τη συμβολή της Ένωσης. 

Η Gen Z αφομοιώνει αυτά τα αμφίσημα ερεθίσματα στη διαμόρφωση της πολιτικής της κουλτούρας. Έχει διαμορφωθεί με τις αξίες της ελευθερίας και των δικαιωμάτων, αλλά δεν ικανοποιείται με θεωρητικές διακηρύξεις. Η υψηλή αποχή από τις κάλπες συνυπάρχει με έντονη κοινωνική δράση. Όπως έχει αποτυπωθεί και σε σύγχρονες θεωρητικές μελέτες, η απογοήτευση από τους θεσμούς μπορεί να γεννήσει είτε απάθεια είτε έλξη προς αυταρχικές λύσεις. Η πρόκληση είναι να διοχετευθεί αυτή η ενέργεια σε δημιουργική κατεύθυνση. 

Προοπτικές και υπαρξιακά διλήμματα 

Η Gen Z διαμορφώνει μια ευρωπαϊκή ταυτότητα πιο ανοιχτή και συμπεριληπτική, συνοδευόμενη όμως από την αξίωση μιας Ευρώπης αντάξιας των ιδανικών της. Η σχέση της με τη δημοκρατία είναι διάλογος, όχι απόρριψη. Αν οι ηγεσίες αφουγκραστούν τις ανησυχίες τους και ανταποκριθούν με πράξεις, η γενιά αυτή μπορεί να γίνει η κινητήρια δύναμη αναζωογόνησης της δημοκρατίας στην Ευρώπη. 

* Ο Νικόλαος Μωραϊτάκης είναι υποψήφιος διδάκτωρ Πανεπιστημίου Κρήτης.