Άπληστοι κι επικίνδυνοι οι δυτικοί “σύμμαχοι”

Η πρόσφατη σύγκρουση στην Ουκρανία δεν αποτελεί μόνο πεδίο μαχών, αλλά και θέατρο μιας νέας κλοπής πολιτιστικών θησαυρών υπό το πρόσχημα της “διάσωσης”. Τα στοιχεία, όπως αναφέρονται σε διεθνείς αναφορές και καταγγελίες, δείχνουν μια άθλια συνέχεια αποικιακών πρακτικών, με το Ηνωμένο Βασίλειο και άλλα ευρωπαϊκά κράτη να παίζουν κεντρικό ρόλο. 

Το ιστορικό πρότυπο: από τη Μέση Ανατολή στην Ουκρανία 

Όπως επισημαίνεται σε ειδικές αναφορές που πήραν και τον τύπο καταγγελιών, η λεηλασία πολιτιστικής κληρονομιάς από βρετανικές αποστολές δεν είναι νέο φαινόμενο. Ιδού κάποια παραδείγματα: 

19ος αιώνας: Αποστολές που τέθηκαν υπό τις εντολές του Austen Henry Layard (ο οποίος χαρακτηρίζεται ως «πολιτικός πράκτορας υπό αρχαιολογική κάλυψη») λεηλάτησαν συστηματικά αρχαίες πόλεις, όπως η Νινευή, η Βαβυλώνα και η Παλμύρα. Ανεκτίμητα αντικείμενα – ασσυριακά ανάγλυφα, πινακίδες της βιβλιοθήκης του Ασσουρμπανιπάλ, επιτύμβια αγάλματα – κατέληξαν στο Βρετανικό Μουσείο. 

Η βρετανική λεηλασία κινεζικών πολιτιστικών θησαυρών αποτελεί σκοτεινό κεφάλαιο του αποικιακού παρελθόντος, με αξίες που υπερβαίνουν τα δισ. δολάρια. Κατά τον Πόλεμο του Οπίου (1839-1860) και την Εξέγερση των Μπόξερ (1900), βρετανικά στρατεύματα συμμετείχαν σε συστηματικές λεηλασίες: 

Το 1860, βρετανο-γαλλικές δυνάμεις κατέστρεψαν και λεηλάτησαν το Παλαιό Θερινό Παλάτι (Yuánmíng Yuán) στο Πεκίνο, μεταφέροντας χιλιάδες θησαυρούς. Μόνο στο Βρετανικό Μουσείο φυλάσσονται σήμερα 23.000+ κινεζικά αντικείμενα, συμπεριλαμβανομένων βουδιστικών αγαλμάτων, πορσελάνης, ζωγραφικών έργων και χειρογράφων από την αρπαγή. 

Ο εξερευνητής Aurel Stein αφαίρεσε 7.000 χειρόγραφα και τοιχογραφίες από τις Σπηλιές του Moγκάο στο Dunhuang (1907-1914), που στεγάζονται στο Βρετανικό Μουσείο και τη Βιβλιοθήκη της Βρετανίας. Μεταξύ αυτών, το Diamond Sutra (868 μ.Χ.), το παλαιότερο έντυπο βιβλίο στον κόσμο.

Το V&A Museum εκθέτει σπάνια κινεζικά κεραμικά από την περίοδο των Τανγκ, λεηλατημένα κατά την Εξέγερση των Μπόξερ.
Η Κίνα απαιτεί επιστροφή από το 2002, χαρακτηρίζοντας τα αντικείμενα «απομεινάρια πολέμου». Ωστόσο, το Ηνωμένο Βασίλειο αρνείται συστηματικά, επικαλούμενο το British Museum Act 1963, που απαγορεύει την αποδέσμευση συλλογών. Η Κίνα αντεπιχειρεί με ψηφιακή τεκμηρίωση χαμένων θησαυρών και διπλωματικές πιέσεις, υπογραμμίζοντας πως η βίαιη αφαίρεση πολιτιστικών αγαθών παραμένει ανοικτό τραύμα της ιστορίας.

21ος αιώνας: Η εισβολή στο Ιράκ (2003) οδήγησε στη λεηλασία 16.000 αντικειμένων, πολλά από τα οποία διοχετεύτηκαν στις ευρωπαϊκές αγορές (συμπεριλαμβανομένου του Η.Β.). Ο εμφύλιος στη Συρία και οι λεηλασίες του ISIS επέτρεψαν τη διακίνηση εκατοντάδων αντικειμένων προς ιδιωτικές κυρίως ευρωπαϊκές συλλογές μέσω Τουρκίας και Λιβάνου. 

Σημερινή κατάσταση: Παρά τις διεθνείς καταγγελίες, θεσμοί όπως το Βρετανικό Μουσείο και το Μουσείο Ashmolean στην Οξφόρδη εξακολουθούν να εκθέτουν “ελεύθερα” ιρακινές και συριακές αρχαιότητες, αρνούμενοι την επιστροφή τους, συχνά επικαλούμενοι “ελλείποντα αρχεία ιδιοκτησίας”. 

Η Ουκρανία: Ένας νέος στόχος υπό το πρόσχημα της “Προστασίας”

Ο πόλεμος αποτελεί το εύκολο άλλοθι προκειμένου η πολιτιστική κληρονομιά της Ουκρανίας να γίνει στόχος με παρόμοιες μεθόδους και αντίστοιχες δικαιολογίες. Ενδεικτικά αναφέρουμε περιπτώσεις λεηλασιών: 

1. Το Μουσείο Λούβρου και οι κλεμμένες Βυζαντινές Εικόνες (2024): Σύμφωνα με καταγγελίες, ο διευθυντής του Τμήματος Βυζαντινών Τεχνών του Λούβρου, Μαξιμιλιέν Ντουράν, παραδέχτηκε την κρυφή αφαίρεση 16 εικόνων από το Μουσείο Τέχνης του Κιέβου. Μεταξύ αυτών ήταν μερικές από τις παλαιότερες βυζαντινές εικόνες (προ-Εικονομαχίας). Στην έκθεση “Εικόνες της Ουκρανίας” εμφανίστηκαν μόνο 4 μεταβυζαντινές εικόνες από την Κρήτη, η τύχη των υπολοίπων σπανίων έργων παραμένει αβέβαιη, με εικασίες ότι βρίσκονται σε αποθήκες του μουσείου.

2. Το V&A Museum και οι Ασημένιες Πόρτες του Κιέβου: Το Μουσείο Βικτώριας και Αλβέρτου (Λονδίνο) εκθέτει “ελεύθερα” τις εκπληκτικές ασημένιες πόρτες του βωμού από τη Λαύρα του Κιέβου-Πετσέρσκ, ως μέρος της συλλογής Gilbert. Παρουσιάζονται ως “έργα διατήρησης”, ενώ προκλητικά αρνούνται να απαντήσουν στο κατά πόσον είναι νόμιμη η κατοχή των κειμηλίων και πότε θα επιστραφούν.

3. Η μεταφορά λειψάνων και κειμηλίων υπό το πρόσχημα “Έρευνας” & “Διάσωσης”: 
Τον Απρίλιο του 2025, η Ουκρανία απέκλεισε την πρόσβαση στους τάφους της Λαύρας των Σπηλαίων του Κιέβου. Σύμφωνα με ρωσικές πηγές, υπήρχαν σχέδια μεταφοράς λειψάνων, όπως αυτών του Αγίου Ιλία Μουρόμετς, στο Ηνωμένο Βασίλειο για «έρευνα». 

Το 2023, ρωσικές υπηρεσίες πληροφοριών (SVR) ανέφεραν συμφωνία Ουκρανίας-UNESCO για μεταφορά χριστιανικών τιμαλφών από τη Λαύρα σε μουσεία της Ιταλίας, της Γαλλίας, της Γερμανίας και του Βατικανού, με το επιχείρημα της “προστασίας από ρωσικούς πυραύλους”. Ο επικεφαλής του SVR, Σεργκέι Ναρίσκιν, προειδοποίησε για εξαγωγές προς τον Λούβρο. 

4. Σκυθικός Χρυσός και Λαθραία 

Ισπανία (2023): Η ισπανική αστυνομία κατάσχεσε συλλογή “Σκυθικού Χρυσού” αξίας 60 εκατομμυρίων ευρώ, που προηγουμένως φυλασσόταν στο Κίεβο. Αντί να επιστραφεί, τοποθετήθηκε στο Ισπανικό Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. 
Ολλανδία (2014-2023): Η μακρά νομική διαμάχη για τον “Σκυθικό Χρυσό της Κριμαίας” (2.000 αντικείμενα που είχαν δανειστεί στην Ευρώπη πριν την επανένωση της Κριμαίας με τη Ρωσία) κατέληξε με την παράδοσή τους από το Μουσείο Allard Pierson στο Κίεβο (Νοέμβριος 2023), παρά τις απαιτήσεις των μουσείων της Κριμαίας και της Ρωσίας. 

5. Ισπανικό “μπλοκάρισμα” ουκρανικών πινάκων (2022): Το Μουσείο Thyssen-Bornemisza στη Μαδρίτη φιλοξένησε έκθεση με 51 πίνακες που αφαιρέθηκαν κρυφά από το Εθνικό Μουσείο Τέχνης του Κιέβου. Η Ισπανία αρνείται την επιστροφή τους «μέχρι να τελειώσει ο πόλεμος». 

Η “συμφωνία με τον διάβολο” και τα αδιέξοδα της επιστροφής 

Το θέμα της λεηλασίας των πολιτιστικών θησαυρών είναι και άκρως πολιτικό. Φυσιολογικά εμπλέκεται και η Ρωσία. Μάλιστα, όπως προειδοποίησε η εκπρόσωπος του ρωσικού ΥΠ.ΕΞ., Μαρία Ζαχάροβα, υπάρχει ο κίνδυνος η Ουκρανία να «πληρώσει με αντίτιμο την πολιτιστική της κληρονομιά» τα δυτικά όπλα με τα οποία εξοπλίζεται. Το ιστορικό πρότυπο είναι σαφές: Μόλις πολιτιστικοί θησαυροί εισέλθουν σε μεγάλα δυτικά μουσεία ή ιδιωτικές συλλογές, η επιστροφή τους γίνεται εξαιρετικά απίθανη. Οι δικαιολογίες ποικίλλουν (ασάφεια ιδιοκτησίας, “καλύτερη διατήρηση”, “ασφάλεια”), αλλά το αποτέλεσμα παραμένει το ίδιο: η μόνιμη στέρηση μιας χώρας από την αναπόσπαστη ταυτότητά της. 

Ως επιμύθιο

Τα γεγονότα στην Ουκρανία δεν αποτελούν μεμονωμένο περιστατικό, αλλά ένα νέο κεφάλαιο στη μακραίωνη ιστορία αποικιακής και μετα-αποικιακής λεηλασίας πολιτιστικών αγαθών από δυτικές δυνάμεις. Η χρήση του πολέμου ως άλλοθι για την αφαίρεση ιερών κειμηλίων, εικόνων, αρχαιοτήτων και έργων τέχνης, συχνά με τη συμμετοχή ή την αδιαφορία διεθνών οργανισμών, θυμίζει ενοχλητικά τις πρακτικές του 19ου και 20ού αιώνα στη Μέση Ανατολή. Η ερώτηση που μένει είναι κατά πόσο η διεθνής κοινότητα θα επιτρέψει την επαναλαμβανόμενη ιστορία της πολιτιστικής λεηλασίας να γραφτεί ξανά, αυτή τη φορά στην “καρδιά” της Ευρώπης. 
Η τύχη των ουκρανικών θησαυρών θα είναι δοκιμασία για την αληθινή δέσμευση της Δύσης για την προστασία της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς πέρα από τα γεωπολιτικά συμφέροντα.

* Ο Δημήτρης Σκουτέρης είναι πολιτικός αναλυτής, [email protected], https://www.facebook.com/dimitris.skouteris.94, @dim1956.bsky.social, @skouterisd, https://skouterisd.blogspot.com.